چک سفید امضا و مقررات حاکم بر آن
چک سفید امضا به چکی گفته می‌شود که صادرکننده مبلغ و تاریخ دریافت وجه را مشخص نمی‌کند و تنها چیزی که بر روی آن دیده می‌شود، امضای اوست. این چک به شخص طلبکار داده می‌شود و دارنده‌ی چک نیز می‌تواند سایر مندرجات لازم را خود یا وکیل قانونی او تکمیل و به بانک تحویل دهد و در مقابل وجه مورد نظر را دریافت کند. از نظر قانونی دریافت‌کننده‌ی چک سفید امضا این حق را دارد که خودش هر مبلغی را که بخواهد بر روی چک بنویسد. همچنین می‌تواند تاریخ دریافت چک را نیز مشخص کند تا هر زمان که مایل باشد آن را از بانک دریافت کند. چک سفید امضا اولین بار در سال 1372 در قانون صدور چک مصوب سال 1355 ذکر شد. در این قانون برای چک سفید امضا نیز همانند چک تضمینی ، چک وعده‌دار و چک مشروط، مقرراتی وضع شد. بنابراین در صورت تخلف صادرکننده‌ی چک سفید امضا نیز تحت تعقیب قانونی قرار می‌گیرد. لازم به ذکر است که دریافت وجه چک سفید امضا می‌تواند توسط دارنده‌ی چک و یا از طریق گروه وکلی عدل انجام شود.
نحوه صدور چک سفید امضاء
اگر چه در چک سفید امضا تاریخ دریافت وجه و مبلغ به عدد و حروف درج نمی‌شود، اما باید در آن امضاء صادرکننده، تاریخ و محل صدور، تعیین ذینفع یا حامل، شماره حساب جاری، نام و نام خانوادگی صادرکننده و بانک محال علیه درج شود. البته در بسیاری از موارد نام و نام خانوادگی صادرکننده‌ی چک سفید امضا ذکر نمی‌شود. بلکه فقط درج شماره حساب جاری او کفایت می‌کند. نوشتن محل صدور نیز ضرورتی ندارد و قانون فرض را بر این می‌گیرد که محل صدور و محل پرداختِ وجه، یکسان است. نام بانک محال علیه نیز زمان صدور دسته‌چک بر روی تمامی اوراق آن چاپ می‌شود که مهر آن در قسمت بالای ورقه‌ی چک قرار دارد. این کار برای جلوگیری از جعل چک انجام می‌شود و وجود چنین مهری در بالای چک سفید امضا ضرورت دارد.
مقررات مربوط به چک سفید امضا
مقررات مربوط به چک به طور کلی در قانون تجارت و در مواد 310 تا 317 بیان شده است. اما در این قانون به جنبه‌ی کیفری صدور چک سفید امضا هیچ اشاره‌ای نشده است. در قانون مجازات عمومی 1304 و 1312 به طور مکرر به صدور چک بلامحل و بدون اعتبار پرداخته شده است که هر کس بدون اعتبار چک صادر کند، به جزای نقدی معادل یک بیستم وجه چک محکوم می‌شود. در قوانین مجازات عمومی این سال‌ها نیز چنین مقرر شده است: « اگر کسی از روی سوء نیت چک را بدون اعتبار صادر کند و یا بعد از صادر کردن چک تمامی یا بخشی از اعتبار حساب را تخلیه کند، به نحوی که دارنده‌ی چک قادر به دریافت وجه نباشد، به 6 ماه تا 2 سال حبس محکوم می‌شود. در عین حال باید جزای نقدی را که نباید بیش از دو برابر وجه چک و کمتر از ربع آن باشد، پرداخت کند». این قانون در مورد چک سفید امضا نیز صادق است و حتی اگر صادرکننده‌ی چک بر سر مبلغ با دارنده‌ی چک توافق نکند و او نیز مبلغی بیش از توان مالی صادرکننده‌ی را بر روی چک درج کند، همچنان به مجازات مذکور محکوم می‌شود.
قانون با کسی که چک سفید امضا بلامحل صادر می‌کند به دو نحوه برخورد می‌کند:
1- صدور چک سفید امضا بلامحل در حالت عادی و بدون سوء نیت بوده باشد و صادرکننده توان مالی برای پرداخت وجه چک را نداشته باشد.
2- صدور چک سفید امضا بلامحل با سوءنیت صادرکننده همراه باشد.
براساس ماده‌ی 12 قانون صدور چک سال 1355، صدور چک سفید امضا قابل تعقیب کیفری نیست. همچنین در این ماده بیان شده است که اگر بر روی چک تاریخ صدور ذکر نشود و یا تاریخ واقعی صدور چک بر تاریخ مندرج در متن چک مقدم باشد، نمی‌توان آن را از طریق محاکم کیفری پیگیری کرد. حتی اگر این عمل توسط کال وکیل صورت بگیرد. حتی در ابتدا مجازات حقوقی نیز برای آن در نظر گرفته نشد. در واقع براساس این قانون چک سفید امضا نیز نوعی چک بدون تاریخ و وعده‌دار محسوب می‌شد که قانون، جنبه‌ی کیفری و حقوقی را از آن سلب کرده بود. هر چند این نوع چک به منظور پرداخت بدهی و یا ضمانت صادر می‌شد، اما در بسیاری از مواقع وسیله‌ای برای کلاهبرداری و فرار از مجازات برخی از افراد جاعل می‌شد. به همین دلیل در سال 1372 در قانون صدور چک سفید امضا، تغییراتی انجام شد. در ماده‌ی 5 همین قانون چنین مقرر شده است: «صدور هرگونه چک سفید امضا، تضمینی، تأمین اعتبار، مشروط و وعده‌دار ممنوع است و در صورت عدم‌پرداخت مبلغ هر یک از این چک‌ها، دارنده‌ی چک می‌تواند علیه صادرکننده شکایت کند. در این صورت شکایت او از طریق محاکم حقوقی قابل پیگیری است و صادرکننده‌ی چک سفید امضا نیز به 6 ماه تا 2 سال حبس و یا جزای نقدی پرداخت 100 هزار تا 10 میلیون ریال محکوم می‌شود». دارنده‌ی چک سفید امضا می‌تواند از طریق (Call Vakil) کال وکیل ، صادرکننده چک را پیگیری کند.
شرایط صدور چک سفید امضا
قانون برای چک سفید امضا شرایطی را مشخص کرده است که بر مبنای آن برخی از چک‌های سفید امضا تنها در ظاهر اعتبار دارند اما از نظر قانون بی‌ارزش هستند و دارنده‌ی این نوع چک نمی‌تواند از طریق محاکم حقوقی آن‌ها را پیگیری کند. یک چک سفید امضا باید شرایط زیر را داشته باشد:
1- تمامی مندرجات لازم در چک سفید امضا از جمله تاریخ صدور باید نوشته شود. در صورتی که چک بدون تاریخ صدور باشد، نمی‌توان آن را چک سفید امضا نامید. بلکه باید آن را در ردیف چک بدون تاریخ برشمرد. در ماده‌ی 12 قانون صدور چک مصوب 1355 نیز مقرر شده است که چک سفید امضا با چک بدون تاریخ متفاوت از هم هستند.
2- در چک باید نام ذینفع و یا عبارت «وجه حامل» ذکر شود. هر چند برخی معتقدند که چنین چکی همچنان در ردیف چک سفید امضا قرار می‌گیرد. اما براساس ماده‌ی 312 قانون تجارت، در چک سفید امضا نیز باید شرایط قانونی از جمله ذکر کردن نام ذینفع و یا حداقل عبارت وجه حامل رعایت شود.
3- در چک سفید امضا همان چک معمولی همه چیز از جمله نام ذینفع یا وجه حامل ذکر می‌شود و تنها تاریخ دریافت وجه و مبلغ ذکر نمی‌شود. دریافت‌کننده‌ی چک نیز می‌تواند شخصاً برای دریافت وجه چک سفید امضا اقدام کند.
تفاوت چک و سفته
اگر چک سفید امضا حاوی نام خانوادگی ذینفع نباشد
یکی دیگر از قوانین مهم در مورد چک سفید امضا ذکر کردن نام و نام خانوادگی ذینفع به طور کامل در این نوع چک است. اما ابهامی که در برخی از مواقع پیش می‌آید، ذکر کردن تنها نام خانوادگی ذینفع در چک سفید امضا است. آیا در چنین مواردی باز هم می‌توان گفت چک سفید امضا اعتبار حقوقی دارد یا خیر؟ براساس نظریه‌ی شماره‌ی 1797/7 مورخ 10/4/71 اداره‌ی حقوقی دادگستری، صادرکننده‌ی چک سفید امضا موظف نیست تا نام و نام خانوادگی ذینفع یا دریافت‌کننده‌ی چک را به طور کامل ذکر کند. بلکه این کار بر عهده‌ی بانک است که زمان پرداخت وجه باید مشخصات کامل دارنده‌ی چک را دریافت کند. دارنده‌ی چک نیز موظف است تا اطلاعات مربوط به خود را در پشت چک سفید امضا ذکر کند. به موجب ماده‌ی 5 قانون متحدالشکل ژنو، در صورتی که در چک سفید امضا نام ذینفع ذکر نشود، می‌توان آن را در وجه حامل تلقی کرد. اما باید سایر مندرجات چک که پیش‌تر به آن اشاره کردیم، رعایت شود. مهم‌ترین موضوع در مورد چک، مبلغ است که در این نوع ذکر نمی‌شود. در اغلب مواقع براساس توافقی که بین صادرکننده و گیرنده‌ی چک وجود دارد، مبلغ آن تعیین می‌شود. در مواردی هم ممکن است صادرکننده‌ی چک سفید امضا تنها قادر به امضاء این نوع چک باشد و واجد شرایط برای قید و درج سایر اطلاعات در چک نباشد. در این موارد نیز قانون چک را سفید امضا محسوب می‌کند. در ماده‌ی 13 قانون صدور چک نیز چنین مقرر شده است: « هر چکی که فاقد مبلغ باشد، چک سفید امضا محسوب می‌شود؛ خواه در آن تاریخ صدور و یا نام ذینفع درج شده و یا نشده باشد». در صورتی که دریافت کننده‌ی چنین چکی قادر به دریافت طلب خود نباشد، می‌تواند شخصاً برای دریافت طلب خود به مراجع حقوقی مراجعه کند.
وظایف بانک در برابر دارنده‌ی چک سفید امضا
وقتی کسی چک سفید امضا را از فرد دیگری دریافت می‌کند، می‌تواند با مشخص کردن مبلغ و تاریخ دریافت وجه به بانک مراجعه کند. در این مورد بانک با بررسی مندرجات چک و شرایط قانونی آن، باید وجه را به دارنده‌ی چک سفید امضا پرداخت کند. بانک هیچ دخالتی در مسائل و قراردادهای بین دارنده و صادرکننده‌ی این نوع چک ندارد. این مؤسسه تنها موظف به پرداخت وجه چک است. البته باید مبلغ مندرج در چک با میزان موجودی حسابِ صادرکننده‌ی چک سازگار باشد. اگر قبل از مراجعه‌ی دارنده‌ی چک سفید امضا به بانک، صادرکننده‌ی چک به بانک دستور مسدود کردن حساب را دهد، کارکنان بانک نیز باید از پرداخت وجه به دارنده‌ی چک سفید امضا خودداری ورزند. همچنین اگر موجودی حساب صادرکننده‌ی این نوع چک کافی نباشد، بانک از پرداخت وجه به دارنده‌ی چک معذور است.
چک سفید امضا چه کاربردهایی دارد؟
صدور چک سفید امضا در نگاه اول خطر و ریسک بزرگی است که هر کسی حاضر به انجام آن نیست. زیرا دارنده‌ی آن می‌تواند مبلغ بیش از توان صادرکننده را بر روی چک درج کند. اگر صادرکننده قادر به پرداخت وجه مورد نظر نباشد، از طریق مراجع حقوقی پیگیری می‌شود و مجازات 6 ماه تا 2 سال را برای او به دنبال دارد. حال سوال اینجاست که صدور چک سفید امضا در چه مواقعی انجام می‌شود و یا چه کسانی حاضرند این نوع چک را صادر کنند؟
پاسخ سوال در موارد زیر قابل بررسی است:
1- زمانی که دو نفر برای یک معامله‌ی نامشروع به پرداخت وجه نیاز دارند و یا باید رضایت یکی از طرفین جلب شود. برای مثال در معاملات ربوی، اغلب چک سفید امضا رد و بدل می‌شود.
2- گاهی نیز چک سفید امضا برای ضمانت یک معامله‌ی مشروع استفاده می‌شود. برای مثال زمانی که مستاجر براساس قرارداد باید در تاریخ مشخصی، ملک را تخلیه کند و باید این اطمینان را نیز به صاحب ملک بدهد. پس با صدور چک سفید امضا می‌تواند وعده‌ی خود را ضمانت کند.
3- در معاملات غیرقانونی مثل قاچاق کالا و موادمخدر، طرفین معامله برای جلب رضایت و اعتماد به طرف مقابل، چک سفید امضا صادر و دریافت می‌کنند.
4- در معاملات تجاری بین شرکت‌ها برای تضمین عمل به وعده‌ها، چک سفید امضا صادر و دریافت می‌شود. البته به دلیل ریسک و خطراتی که به دنبال دارد، این مورد به ندرت انجام می‌شود.
تعقیب کیفری و حقوقی چک سفید امضا
چک سفید امضا تعقیب کیفری ندارد و باید آن را در مجموعه‌ی چک‌هایی به حساب آورد که مشمول ماهیت حقوقی هستند. اگر دارنده‌ی چک سفید امضا به بانک مراجعه کند، اما بانک به هر دلیلی قادر به پرداخت مبلغ چک به این فرد نباشد، باید گواهی عدم پرداخت را به او ارائه دهد. سپس این فرد می‌تواند شخصاً برای دریافت طلب خود به مراجع حقوقی مراجعه کند. براساس ماده‌ی 5 قانون صدور چک، اگر چک سفید امضا به وجه نقد تبدیل نشود، باید آن را در ردیف چک‌های بلامحل به‌حساب آورد. در این صورت از طریق محاکم حقوقی قابل پیگیری است.
مراحل قانونی پیگیری چک سفید امضا بلامحل
زمانی که دارنده‌ی چک سفید امضا قادر به دریافت وجه نیست، می‌تواند از سه طریق برای دریافت طلب خود اقدام کند:
1- دادخواست شکایت به دوایر اجرای ثبت چک یک سند لازم‌الاجراست که دارنده در صورت بلامحل بودن چک، می‌تواند به دوایر اجرای ثبت مراجعه کند. سپس درخواست صدور اجرائیه را بر علیه صادرکننده‌ی چک به این ارگان ارائه دهد. همچنین او می‌تواند اموال منقول و غیرمنقول صادرکننده‌ی چک را برای توقف، به دادگاه معرفی کند.
2- ارائه‌ی شکایت تجاری از طریق تقدیم دادخواست در این روش دارنده‌ی چک می‌تواند دادخواست خود را برعلیه صادرکننده‌ی و یا ظهرنویس، به محاکم قضایی اقامه‌ی دعوی تجاری ارائه دهد. او می‌تواند از دادگاه درخواست تامین خواسته بدون تودیع خسارات احتمالی را نیز داشته باشد.
3- اقامه دعوی مدنی از طریق دادخواست در روش سوم دارنده‌ی چک سفید امضا می‌تواند علیه صادرکننده‌ی این نوع چک، اقامه‌ی دعوی نماید. براساس ماده‌ی 20 قانون صدور چک، حتی اگر دارنده‌ی چک به وظایق خود عمل نکرده باشد، حق اقامه‌ی دعوی مدنی برعلیه صادرکننده را از طریق دادخواست دارد.
نتیجه گیری
چک سفید امضا به چکی گفته می‌شود که صادرکننده در آن امضای خود را درج می‌کند اما از درج مبلغ و تاریخ دریافت وجه خودداری می‌نماید. دارنده‌ی این نوع چک می‌تواند مبلغ وجه و تاریخ دریافت را شخصاً بر روی چک درج نماید. در صورتی که صادرکننده‌ی چک سفید امضا از پرداخت وجه چک سر باز زند، دارنده‌ی چک می‌تواند علیه او به مراجع حقوقی مراجعه نماید.
جهت مشاوره با وکیل می توانید با شماره های داخل سایت تماس گرفته و با وکلای آریا دادیار وکیل چک به سایت مراجعه کنید.